Scheppen we de werkelijkheid of ondergaan we de werkelijkheid?

Dit is een vraagstuk waar ik me zo nu en dan erg druk over kan maken. Al voor dat ik aan Zen begon te snuffelen hield ik me met dit vraagstuk bezig. Is er überhaupt een werkelijkheid? Ontstaat alles in ons bewustzijn? Of is er werkelijk een of ander absolute werkelijkheid buiten onze geest waar we proberen een getrouw beeld van te vormen? Soms neigde ik naar een absoluut niets. Maar vaak wilde ik toch geloven dat er een absolute werkelijkheid daar buiten is, alleen dat mijn bewustzijn niet helemaal in staat was om die nauwkeurig af te beelden. Na mijn ervaring in mijn jeugd heb ik nooit geloofd dat ik (wij) in staat zijn een nauwkeurige afbeelding van de werkelijkheid te krijgen. Dat leer je al gauw als je natuurkunde gaat studeren. De onzekerheidsrelaties van Heisenberg geven al aan dat het onmogelijk is om precies plaats en snelheid op een willekeurig moment vast te stellen. Dat geldt eveneens voor energie en tijd. Bovendien had de ontdekking van het neutrino een enorme impact op mijn beeld van de werkelijkheid. Het was gewoon niet vast te stellen of wij het neutrino ontdekt hebben of dat we het geschapen hebben. Dat geldt trouwens ook voor het recente Higgs boson. Maar laten we even niet te diep op de natuurkunde ingaan, hoewel dat sinds mensenheugenis de tak van sport geweest is waarmee gezocht werd naar die absolute werkelijkheid.

Sinds ik het boek van Beth Jacobs te pakken kreeg ben ik mij gaan verdiepen in de Abhidharma. Dit is de Boeddhistische tekst die de psychologie van de geest beschrijft. Het behoort tot de drie manden (tripitaka) van de Boeddhistische teksten. Hierin wordt in gort droge tekst beschreven wat de meditatiemeesters ui de laatste eeuwen vóór onze jaartelling ontdekten over de werking van hun eigen geest. Hieruit wordt duidelijk hoe onze normale geest een ongelooflijke vervorming aanbrengt in de werkelijkheid die wij ervaren. Duidelijk is dat wij zeer geneigd zijn om de dingen die wij ervaren te versimpelen tot hooguit enkele oorzaken met één gevolg. Dat geeft ons houvast en de illusie dat we de werkelijkheid begrijpen en enigszins kunnen beheersen. Toen ik wiskunde les gaf viel het mij op dat er nogal wat studenten waren die de oefeningen niet gingen maken voordat zij de stof “begrepen”. Als ik ze uitlegde dat er maar weinig mensen in de wereld zijn die wiskunde begrijpen en dat het maken van sommen een vaardigheid is die je aanleert door sommen te maken, dan wilden sommigen dat niet geloven en bleven hangen in het onbegrip. Dat zag ik mezelf ook lange tijd doen wat betreft het ervaren van een absolute werkelijkheid.

In het boek van Robert Wright “Why Buddhism is True” waar ik onlangs een blog over schreef, wordt duidelijk dat ons bewustzijn wordt gestuurd door gevoelens en die zorgen voor structuren buiten ons bewustzijn (maar wel binnen onze geest) waarmee we de ervaringen inkleuren. Dat wil zeggen dat wij niet weten hoe ons bewustzijn gestuurd wordt en dus hoe zij de ervaringen vervormd. Uit de Abhidharma blijkt nu pas echt hoe gecompliceerd dit allemaal werkt. De meesters van de oudheid waren met hun meditatie in staat om hun bewustzijns processen zo te vertragen dat zij de vele stappen die hierin plaatsvinden konden onderscheiden. Dus een proces dat met behulp van fMRI scans ongeveer 0,25 seconde duurt konden zij opbreken in 17 stappen. De huidige technologie is in staat om die stappen ook daadwerkelijk in onze hersenen te meten. Maar het wordt nog veel gecompliceerder als we de verschillende bewustzijnselementen (citta’s; 89 of 121 afhankelijk hoe je ze telt) en hun bijbehorende kwaliteiten (cetasika’s; 52 in getal) en als er dan ook nog alle mogelijke soorten van causaliteit bij komen dan heb je echt die matrices nodig, waar de Abhidharma vol van staat, om er nog enigszins structuur in te houden.

Wat voor mij achterblijft is dat de werkelijkheid zoals wij die ervaren onderdeel is van een zeer complexe stroom van oorzaken en gevolgen en waar ons bewustzijn een zeer beperkt aantal uit pakt om een beeld op te bouwen waar we met enig vertrouwen mee uit de voeten kunnen. Maar ik verlang zo naar de ervaring van die absolute werkelijkheid, daar moet ik dan maar nog enige aeonen op wachten. Zucht…